ارکان سعادت بشر

بسم الله الرحمن الرحیم‏
قرآن کریم در سوره کوچکی که به نام «سوره عصر» نامیده می‌شود، ضمن تأکید با یک قسَم می‌فرماید: «بشر جز با داشتن چهار خصلت زیانکار و بدبخت است: اول ایمان، دوم عمل درست و صحیح، سوم تشویق و وادار کردن افرادْ یکدیگر را به حق، چهارم تشویق و توصیه افرادْ یکدیگر را به خویشتن داری و استقامت و صبر.» اینها چهار رکن و چهار ستون کاخ سعادت بشر می‌باشند. اما رکن اول یعنی ایمان؛ این رکن اساسی ترین رکن حیات انسانی است. انسان از آن جهت که انسان است نمی‌تواند بدون ایمان زندگی خوش و مقرون به آسایشی داشته باشد. حرکات و فعالیت‌‌‌‌های انسان همین قدر که از حدود خور و خواب و خشم و شهوت و لذت‌‌‌‌های آنی تجاوز کرد نقطه اتّکایی لازم دارد، بدون آن نقطه اتکاء نه حرکات و فعالیت‌‌‌‌های انسان نظم و انضباطی به خود می‌گیرد و نه مقرون به نشاط و رغبت خواهد بود. ما اگر حیوانی را- مثلاً اسبی یا گوسفند یا آهویی را- در نظر بگیریم، به طور وضوح احساس می‌کنیم که احتیاجی به آنچه ما آن را «ایمان» می‏نامیم ندارد، زیرا کارها و حرکتها و فعالیت‌‌‌‌های این حیوان بسیار محدود و محصور است، آب خوردنی است و علف خوردنی و جست و خیزی و حداکثر مراقبت فرزندی. هادی حیوان و محرک او و نقطه اتکاء او در این اعمال همان غریزه طبیعی ابتدایی وی است؛ تشنه‌ یا گرسنه می‌گردد، بدون معطلی و بدون هیچ گونه تردید یا تزلزلی دنبال آب و علف خود می‌رود.
اگر فرزند آدم شعاع حرکات و کارهایش محدود بود به حرکات طبیعی و غریزی، او نیز برای کار‌‌‌‌های خود نقطه اتکایی جز غرایز اوّلی و طبیعی خود نداشت. اما چه باید کرد که شعاع اعمال و حرکات لازم و ضروری فرزند آدم خیلی طولانی‌‏تر از اینهاست، به جهت اینکه اولین چیزی که انسان را با حیوان فرق می‌گذارد این است که زندگی وی اجتماعی است. زندگی اجتماعی سبب شده که انسان از وجود دیگران بهره‏‌‌‌‌‌های بی‏‌حساب ببرد و به همین دلیل وظایف و تکالیفی در برابر جامعه- که در سایه وی بهره بی‏‌حساب می‌برد- به عهده دارد. آنجا که پای انجام وظایف و تکالیف اجتماعی است دیگر غریزه و طبیعت حکمفرما نیست و آن سهولت و آسانی و بلکه لذت و بهجتی که در انجام کار‌‌‌‌های طبیعی هست در اینجا وجود ندارد. در اینجا بشر فقط سنگینی بار وظیفه و تکلیف را روی دوش خود احساس می‌کند. بالاتر اینکه احساس می‌کند که انجام وظیفه و تکلیف در بسیاری از موارد برخلاف طبیعت و میل و غریزه شخصی است. وظیفه از او راستی و امانت و فداکاری و انصاف و عدالت و تقوا و عفت و پاکدامنی می‌خواهد، و طبیعت شخصی وی برعکس حکم می‌کند که برای جلب لذت و منفعت شخصی دروغ بگوید و خیانت و دزدی کند، از فداکاری و انصاف و عدالت تن باز زند، جامه تقوا و طهارت و عفت را بیالاید تا به کام رسد. اینجاست که انسان خود را در برابر یک سلسله تصمیمات بزرگ می‌بیند در جهت مخالف طبیعت و منفعت خودش، و محال است که بدون نقطه اتکایی که روح او را به این فضایل راضی سازد بتواند از عهده برآید. این نقطه اتکاء همان است که «ایمان» نامیده می‌شود، همان رکن اول از چهار رکن سعادت بشر است که قرآن مجید ذکر کرده است.
رکن دوم، عمل صحیح و شایسته است. ممکن است مردمی ایمان داشته باشند اما عمل صحیح نداشته باشند. ابتدا تصور این مطلب مشکل به نظر می‌رسد که چگونه ممکن است که ایمان باشد و تجلیات وی که عمل صالح است نبوده باشد. اما نباید تعجب کرد، زیرا گاهی مردمی ایمان به مبادی عالیه دارند، به خدا و پیغمبران و کتب آسمانی و اولیای دین اعتقاد و ایمان دارند ولی در اثر بعضی انحرافات و اشتباهات گمان می‌کنند که تنها ایمان داشتن کافی است و عمل اهمیت‏ چندانی ندارد. و یا ممکن است مردمی عمل بکنند و عملشان متکی به ایمان و عقیده باشد ولی در تشخیص عمل اشتباه کرده باشند، یعنی یک سلسله اعمال را به حکم ایمان و عقیده خود انجام بدهند که هیچ اثر و فایده‌ای بر آن اعمال مترتب نگردد. چه بسیار دیده می‌شود که مردمی از روی عقیده و ایمان زحمتها می‌کشند و تلاشها می‌کنند اما بیهوده؛ کوچکترین اثر نیکی بر اعمال اینها مترتب نیست.
رکن سوم سعادت بشر عبارت است از تشویق و تحریک افرادْ یکدیگر را به ملازمت ایمان و حق و عمل شایسته. افراد جامعه نه تنها بایست ایمان داشته باشند و نیکو عمل کنند، بلکه باید به انواع وسایل قولی و عملی یکدیگر را به ایمان و عمل صالح توصیه و تشویق کنند؛ جامعه خود را باید طوری بسازند که دائماً افراد تحت تلقین کار‌‌‌‌های خیر واقع گردند، نه آنکه خدای ناخواسته وضع جامعه به صورتی درآید که افراد دائماً تحت تلقین بدکاری و فساد قرار گیرند.
رکن چهارم، توصیه و تشویق به صبر و استقامت و پایمردی است. چرخ روزگار همیشه بر وفق مراد اشخاص نمی‌گردد و تندباد حوادث همواره در جهت موافق حرکت کشتی حرکت نمی‌کند. باید در مقابل حوادث و ناملایمات ایستادگی و پایداری کرد و باید افراد دائماً یکدیگر را به صبر و استقامت و پایداری توصیه و تشویق کنند. قرآن کریم می‌فرماید: «اگر مردم بر راه حق استقامت بورزند ما از دریای رحمت خود آب فراوان نصیب ایشان خواهیم کرد».

منبع: استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 1.