راه فقر، راه بی نیازی

متن (179)
حُسام الدیّن ارزنجانی (1) پیش از آنکه به خدمت فقرا رسد و با ایشان صحبت کند، بَحّاثی (2) عظیم بود. هرجا که رفتی و نشستی، به جدّ بحث و مناظره کردی، خوب کردی و خوش گفتی. اما چون با درویشان مجالست کرد، آن، بر دل او سرد شد. «نَبُرّد عشق را جز عشقِ دیگر(3)». مَنْ اَرَادَ اَنْ یَجْلِسَ مَعَ اللّهِ تَعالی فَلْیَجْلِسْ مَعَ اَهْلِ التَّصَوُّفِ (4).
این علم(5)ها نسبت با احوال فقرا بازی و عمر ضایع کردن است که اِنَّمَا الدُّنْیا لَعِبٌ (6). اکنون چون آدمی بالغ شد و عاقل شد و کامل شد، بازی نکند. و اگر کند، از غایت شرم پنهان کند تا کسی او را نبیند.
این علم و قال و قیل و هوس‌‌‌‌های دنیا باد است، و آدمی خاک است. و چون باد با خاک آمیزد، هرجا که رسد چشم ها را خسته کند، و از وجود او جز تشویش و اعتراض حاصلی نباشد. اما اکنون اگرچه خاک است به هر سخنی که می‌شنود می‌گرید، اشک اش چون آب روان است. تَرَی اَعْیُنَهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ (7). اکنون چون عوض باد، بر خاک، آب فرو می‌آید کار به عکس خواهد بودن لاشَک. چون خاک، آب یافت، بر او سبزه و ریحان و بنفشه و گُلِ گُلزار روید.
این راه فقر (8) راهی است که در او به جمله آرزوها برسی. هر چیزی که تمنّای تو بوده باشد، البتّه در این راه به تو رسد: از شکستن لشکرها و ظفر یافتن بر اَعدا و گرفتن مُلک ها و تسخیر خلق و تفوّق براقران خویشتن و فصاحت و بلاغت و هرچه بدین مانَد. چون راه فقر را گزیدی، اینها همه به تو رسد. هیچ کس در این راه نرفت که شکایت کرد، به خلاف راه‌‌‌‌های دگر. هرکه در آن راه رفت و کوشید از صدهزار یکی را مقصود حاصل شد، و آن نیز نه چنانکه دل او خنک گردد و قرار گیرد. زیرا هر راهی را اسبابی است و طریقی است به حصول آن مقصود. و مقصود حاصل نشود اِلّا از راه اسباب، و آن راه، دور است و پرآفت و پرمانع. شاید که آن اسباب، تخلّف کند از مقصود.
اکنون چون در عالَمِ فقر آمدی و ورزیدی، حق تعالی تو را مُلک ها و عالَم ها بخشد که در وهم ناورده باشی، و از آنچه اوّل تمنّا می‌کردی و می‌خواستی خَجِل گردی که: «آوَه! من به وجود چنین چیزی، چنان چیزِ حقیر چون می‌طلبیدم؟!». امّا حق تعالی گوید: اگر تو از آن منزّه شدی و نمی‌خواهی و بیزاری، اما آن وقت در خاطر تو آن گذشته بود، برای ما ترک کردی. کَرَم ما بی نهایت است. البته آن نیز میسّرِ تو گردانیم. چنانکه مصطفی صلّی الله علیه و سلم پیش از وصول و شهرت، فَصاحت و بَلاغت عرب را می‌دید، تمنا می‌بُرد که مرا نیز این چنین فصاحت و بلاغت بودی. چون او را عالَم غیب کشف گشت و مست حق شد، به کلّی آن طلب و آن تمنّا بر دل او سرد شد. حق تعالی فرمود که: آن فصاحت و بلاغت که می‌طلبیدی به تو دادم. گفت: یا ربّ! مرا به چه کار آید آن؟! و فارغ ام و نخواهم! حق تعالی فرمود: غم مخور، آن نیز باشد و فراغت، قائم باشد و هیچ تو را زیان ندارد. حق تعالی او را سخنی داد که جمله عالَم از زمان او تا بدین عهد در شرح آن چندین مجلّدها ساختند و می‌سازند و هنوز از ادراک آن قاصرند. و فرمود حق تعالی که: نام تو را صحابه از ضعف و بیمِ سَر و حسودان در گوش ها پنهان می‌گفتند. بزرگیِ تو را به حدّی نشر کنم که بر مَناره‌‌‌‌های بلند در اقالیم عالَم، پنج وقت بانگ زنند به آواز‌‌‌‌های بلند و الحان لطیف، در مشرق و مغرب مشهور شود. اکنون هرکه در این راه خود را درباخت، همه مقصود‌‌‌‌های دینی و دنیاوی، او را میسّر گشت و کس از این راه شکایت نکرد.

شرح (179)
حسام‌الدین ارزنجانی یکی از سالکان طریق، ابتدا فاضلی بحّاث و مجادله‌کننده‌ای قهّار بود. و بدین صفتِ خود نیز شیفتگی داشت و از آن لذت می‌برد. اما از وقتی که به سلک صاحبدلان درآمد، از این روش و منش جدا شد، زیرا عشقی برتر او را ربوده و با خود برده بود. مولانا بدین مناسبت به این نکته اشارت می‌کند که اصولاً علومی که ما را به خود نیاورد و تکان‌مان ندهد و نهایتاً به خودشناسی نیانجامد، تنها اِتلافِ عمر است. و آن‌گاه موضوع فقر را که عالی‌ترین مقام معنوی سالکان است طرح می‌کند. اما بلافاصله به دشواری‌‌‌‌‌های این راه تذکر می‌دهد که از هزاران، اندکی توانسته‌اند این راه را تا منزل مقصود درنوردند. راه فقر راهی است که راهیانش به غنای حقیقی می‌رسند. در این راه جمیع مرادها و خواسته‌ها می‌سوزد الّا یک مراد که آن هم حضرت معشوق است.
۱. حسام‌الدین ارزنجانی: خلیفة سلطان‌ولد در ارزنجان بود. (از حاشیة دکتر توفیق سبحانی، ص 356).
۲. بَحّاث: کسی که کارش بحث و جدل باشد.
۳. نَبُرَّد عشق را جز ... مصراعی از کتاب ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی از شاعران عصر سلجوقیان در قرن پنجم هجری است، و بیت کامل آن بدین قرار است:
نَبُرَّد عشق را جز عشق دیگر
چرا یاری نگیری زو نکوتر
(حاشیة فروزانفر، ص 320)
۴. مَنْ اَرادَ ... «هر که خواهد نشیند با خدا، باید نشیند با صوفیان». بسیاری از صوفیه آن را به عنوان حدیث آورده‌اند، وی در هیچ یک از جوامع روایی موجود یافته نشد. احتمالاً از کلمات بزرگان است. مولانا نیز آن را به عنوان حدیث نقل نکرده است. در مثنوی نیز اشاراتی بدان دارد.
هر که خواهد همنشینی خدا
تا نشیند در حضور اولیا
(دفتر دوم 2163)
پس جلیس الله گشت آن نیکبخت
کو به پهلوی سعیدی برد رخت
(دفتر ششم 1302)
و این گفتار در یکی از عنوان‌‌‌‌‌های مثنوی در مطلع بیت (1529) دفتر اول نیز آمده است:
آن رسول از خود بشد زین یک دو جام
نی رسالت یاد مانْدَش نه پیام
۵. این علم‌ها ... مولانا علومی را که به خودشناسی و شکوفایی جنبه‌‌‌‌‌های ملکوتی انسان کمک نکند، اتلاف کنندة عمر می‌داند. چرا که انسان نامهذّب وقتی با علوم مختلف نیز تقویت شود، مانند دزدی است که با چراغ آید!
زین همه انواع دانش روز مرگ
دانش فقر است ساز راه و برگ
(دفتر اول 2834)
و در تبیین این موضوع بلافاصله بعد از بیت فوق داستان نحوی و کشتیبان را می‌آورد و پس از چند فصل، حکایت نقاشان چینی و رومی را از بیت (3467) در بسط همین مطلب نقل می‌کند.
6. ترجمة تمام آیة 36 سورة محمّد: «جز این نیست که زندگی دنیا بازیچه و سرگرمی است و اگر ایمان آرید و پروا پیشه کنید [خداوند] پاداش‌‌‌‌‌های شما را [مضاعف] دهد و [در برابر این ایمان و هدایت] اموال‌تان را نمی‌خواهد».
۷. ترجمة تمام آیة 83 سورة مائده: «و هرگاه [حق‌طلبان اهل کتاب] آیاتی را که بر پیامبر(ص) نازل شده می‌شنوند، خواهی دید که چشمان‌شان به خاطر آنچه از حق شناخته‌اند لبریز از اشک می‌شود و می‌گویند: پروردگارا! ایمان آورده‌ایم. پس ما را در شمار گواهان [و شاهدان حق] بنویس».
در تفاسیر و تواریخ آمده است که وقتی جعفر بن ابیطالب بخشی از سورة مریم را برای نجاشی پادشاه حبشه تلاوت و ترجمه کرد، نجاشی از شوق و وجد به گریه افتاد. مولانا بدین جزئيات تفسیری نظر ندارد بل به نحو اقتباس از این آیه بهره جسته است.
8. فقر: از جمله مقامات عرفانی است. فقر عرفانی تنها فقدان مال و ثروت نیست، بلکه فقدان میل به هر گونه غنا و ثروت است. عبدالرّزاق کاشانی گوید: هر که برای خدا از خودش بیرون نیاید، هنوز ادعای وجود دارد و چنین کسی هنوز به مقام فقر نرسیده باشد (شرح منازل‌السائرین، ص 130 – 129).
به هر حال فقر عرفانی را که انتخابی است و نه اجباری. نباید با فقری که ناشی از روابط ظالمانة اقتصادی و اجتماعی است و منشأ انواع فسادها، اشتباه کرد.

منبع: شرح کامل فیه ما فیه؛ کریم زمانی.