محاسبه نفس‏

بسم الله الرحمن الرحیم‏
قرآن کریم می‌فرماید:
ای صاحبان ایمان و دل‌‌‌‌های بیدار، تقوا داشته باشید و مراقب خویش باشید که چه پیش می‏فرستید. باز هم تقوای الهی داشته باشید و بدانید که خدا از همه کار‌‌‌‌های شما آگاه است‏[حشر/18].
این آیه کریمه دستور مراقبت بر خویشتن است. اعمال انسان به منزله کالا و متاعی در نظر گرفته شده که پیش فرستاده می‌شود و آدمی خود بعداً به آن متاع ملحق می‌گردد، مانند کسی که قبل از آنکه به سفری برود کالاها و متاعهایی می‏فرستد و بعد خودش می‌رود.
آدمی کمتر توجه دارد که متاع سعادت جز عمل چیزی نیست ،سرمایه خوشبختی در دنیا و آخرت جز عمل نیک چیزی نیست؛ و چون توجهی به این اصل ندارد خیلی عمل خود را ساده می‌گیرد، در صورتی که اگر ایمان به آخرت‏ داشته باشیم باید بدانیم که آخرت صرفاً خانه عمل است، خشت و گل و در و دیوار و سقف و ساختمان آن خانه جز عمل چیزی نیست؛ یعنی همان اعمالی که در دنیا انجام می‌دهیم اگر نیک باشد در آن جهان به صورت مصالح ساختمان خانه سعادت و به صورت درخت و باغ و نهر جاری تجسم می‌یابد و اگر خدای ناخواسته ایمان ما به جهان آخرت ضعیف است باز صورت مسئله‌ فرق نمی‌کند؛ یعنی باز هم باید بدانیم که مهمترین چیزی که سعادت ما در گرو اوست عمل ماست، متاع اصلی سعادت و شقاوت ما طرز کار و فکر و نیت و اخلاق ماست. در قدیم علمای اخلاق و مربیان، دستور محاسبه نفس می‌دادند. محاسبه نفس یعنی از نفس حساب کشیدن که چکار کردی و چکار نکردی، چرا فلان جا این‏طور کردی و چرا فلان وقت این‏طور نکردی؟ مانند یک نفر بازرس و رئیس که مأموری را تحت بازرسی و بازپرسی و تحقیق قرار می‌دهد؛ اگر عامل احیاناً خوب جواب داد و خوب عمل کرده بود پاداش می‌گیرد و اگر نه، توبیخ می‌شود و احیاناً جریمه می‌شود و به زندان می‏افتد و کیفر می‌بیند. ممکن است کسی چنین تصور کند که محاسبه نفس کار ریاضت کشان و ارباب سیر و سلوک است و اما مردم عادی معنی ندارد که برای خود محاسبه نفس داشته باشند. عرض می‌کنم این‏طور تفکر اشتباه است. اولًا قرآن کریم که ابتکار این دستور را کرده و همچنین اولیای دین، این دستور را مخصوص یک دسته معین نکرده‌اند. در آیه‌ای که در آغاز گفتار ترجمه‏اش را ذکر کردیم، همه اهل ایمان را مخاطب قرار داده؛ یعنی اگر کسی ایمان دارد به حساب و کتابی در جهان و به اینکه عمل گم نمی‌شود، باید محاسبه نفس داشته باشد. علی علیه السلام می‌فرماید: «از نفس خود حساب بکشید قبل از آنکه از نفس شما حساب بکشند.» مگر در جهان دیگر تنها از ریاضت کشان و ارباب سیر و سلوک حساب میکشند؟! نه، از همه مردم حساب میکشند. پس هرکس که ذره‏ای ایمان به عدالت حق و روز جزا و تأثیر اعمال در سرنوشت و سرانجام دارد باید از نفس خود مراقبت کند و آن را وا نگذارد و از آن حساب بکشد. یکی از بزرگترین علمای اخلاق اسلامی می‌گوید:
بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود که هرکس اهل محاسبه نفس نیست، یا اصلًا به جهان دیگر ایمان ندارد و یا آنکه عقل سلیم ندارد و الّا چگونه می‌شود کسی ایمان و اعتقاد داشته باشد به اصلی که قرآن می‌گوید: «اگر به وزن ذره‏ای انسان عمل نیک یا عمل بد داشته باشد، در آن جهان آن عمل را می‌بیند و به آن ملحق می‌شود» و در عین حال بی حساب کالای عمل را پیش بفرستد و نفهمد چه کرده و چه می‌کند؟.
پس ما اگر از نظر شرع و دین به این دستور بنگریم می‌بینیم که عمل مراقبت و محاسبه نفس اختصاص به اشخاص معین و طبقه معین ندارد، و اگر هم تنها از نظر عقل بنگریم باز می‌بینیم چنین است، یعنی می‌بینیم وظیفه محاسبه نفس یک وظیفه عمومی است. اساساً عمل حساب کشیدن از خود قبل از آنکه یک وظیفه شرعی و دینی باشد یک وظیفه عقلانی و همگانی است. یک نفر دانشجو باید توجه به اعمال خود داشته باشد و از خود حساب بکشد و ببیند آیا درس‌‌‌‌های خود را خوب حاضر کرده و از وقت خود خوب استفاده کرده و می‌تواند از عهده امتحانات برآید یا نه؟ یک نفر سیاستمدار که احیاناً در کار خود پیشرفتی نمی‌بیند و یا در موردی شکست می‌خورد باید قبل از آنکه دیگران را مسئول بشناسد، به فرمانها و دستورها و کار‌‌‌‌های خود رسیدگی کند، شاید علت شکست را در خطا‌‌‌‌های خود بیابد. عالیترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن است؛ یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افکار و اندیشه‌ها و تمایلات و افعال و اقوال خود فرو برود و خطا‌‌‌‌های خود را بیابد و انگشت روی آنها بگذارد و آنها را از خود دور کند. از بشر انتظار اینکه خطا نکند، خطاست، بشر جایزالخطاست؛ از بشر باید انتظار داشت که خطا‌‌‌‌های خود را تکرار نکند، از خطا‌‌‌‌های خود استفاده کند. یعنی چه از خطا‌‌‌‌های خود استفاده کند؟ یعنی آنها را بشناسد و مصمم گردد که تکرار نکند.
فرق مؤمن و غیر مؤمن در این نیست که این خطا می‌کند و آن خطا نمی‌کند؛ فرق آنها در این است که مؤمن خطای خود را تکرار نمی‌کند، بیش از یک بار خطا نمی‌کند، اما غیر مؤمن چندین بار صدمه کاری را می‌خورد و باز آنقدر بصیرت ندارد که بار دیگر تکرار نکند. از خداوند مسئلت داریم که به ما توفیق دهد از خطاها و لغزش‌‌‌‌های خود پند بگیریم.
منبع: استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 1.