(۱۸۲۳) زین جهان، خود را دَمی پنهان کُنم             برگِ حس را از درخت، افشان کُنم

این بیت در جواب سؤالی مقدّر است. گویا همسر شیخ از او می‌پرسد: مُردگان در عالَمِ غیب به سر می‌برند در حالی‌ که تو فعلاً در عالَمِ ما زندگی می‌کنی پس چگونه ممکن است آنها را ببینی؟ شیخ در جواب می‌گوید: من از این جهان ظاهر، لحظه‌ای خود را پنهان می‌کنم؛ یعنی از عالم بشریت و جامة نفسانیت جُدا می‌شوم و اوراقِ حواسِ ظاهری را از درختِ روحم می‌تکانم و فرو می‌ریزم؛ یعنی احکام حواس ظاهری را از خودم دور می‌کنم و مانند شخصی می‌شوم که به خواب فرورفته‌ است. [در هنگام خواب، نَفْسِ ناطقه از کمندِ حواسِ ظاهره می‌رهد و در عالمِ مجرّدات به سیر و سفر می‌پردازد، از اینرو انسان‌‌‌‌‌های معمولی فقط هنگام خواب به عالم باطنی راه می‌یابند در حالی‌ که عارفان و صاحبدلان در بیداری نیز عوالمِ ملکوتی و جهان باطنی را مشاهده می‌کنند، زیرا اینان بر حواس خود غالب‌اند و شمعِ روح را از گزند باد‌‌‌‌های دنیایی و نفسانی که از منافذ حواس ظاهره می‌وزد مصون نگاه داشته‌اند. در یکی از متون عارفانة هند آمده‌ است: و مردی که حواس را مغلوب کند، عقل او به سوی کمال ترقی می‌کند. بنابراین «برگِ حس را از درخت افشان کنم» اشارت است به تعطیل حواس بر اثر کثرت اشتغال و توجّه به‌ حق سبحانه. صوفیان، مکاشفاتی را که بین خواب و بیداری و یا صرفاً در بیداری دست می‌دهد واقعه می‌نامند و این وقتی است که انسان از کمند خیال رهیده باشد و روحش به مقام تجّرد از صفات بشری رسد.]

(۱۸۲۴) حِس، اسیرِ عقل باشد ای فلان               عقل اسیر روح باشد، هم بدان

این بیت نیز در جواب سؤالی مقدّر است؛ گویا کسی سوال می‌کند که؛ یا حضرت مولانا چگونه می‌توانیم برگِ حواس را از درخت وجود خود فرو ریزیم و آنرا از قید محسوسات آزاد سازیم؟ جواب: ای فلانی، حواس آدمی، اسیر عقل اوست و این را نیز بدان که عقل نیز به نوبه خود اسیر روح است. [منظور از «اسیر» اینست که مرتبه حس، پایین‌تر از مرتبه عقل و مرتبة عقل نیز فروتر از مرتبه روح است و همینطور مرتبة روح، پایین‌تر از مرتبه سِرّ و مرتبه سرّ نیز فروتر از مرتبة اَخْفى است. این مراتب بر اساس لطافت اعتبار شده‌ است. یوسف بن احمد مولوی گوید: در کشور بدن، روح سلطان است و عقل، وزیر و سایر قوا، رعیت. امّا منظور بیت: با اینکه عقل از حیث لطافت بالاتر از عالم محسوسات است، اما به‌ سبب سلطه نفس و هوی، عقل نمی‌تواند بر عالم مادونِ خود (محسوسات) غالب شود.]

(۱۸۲۵) دستِ بسته عقل را جان باز کرد             کار‌‌‌‌های بسته را هم ساز کرد

جان (روح) دست‌ِ بسته عقل را باز می‌کند و مشکلاتِ معرفتی او را می‌گشاید. [هرگاه روح که مافوقِ عالمِ عقل است، بدان توجه کند، هر دو دست بسته عقل را که با زنجیر هوای نفس بسته شده‌ است باز می‌کند و درِ بوستان اسرار ربّانی را به روی او می‌گشاید و او را مستعدِ فهم اسرار الهی می‌سازد و حجاب‌ها را از جلوی دیدة عقل واپس می‌زند تا عقل، و مشاهدة حقیقت برسد.]

(۱۸۲۶) حس‌ها و اندیشه‌ بر آبِ صفا             همچو خَس بگرفته رویِ آب را

در اینجا حضرت مولانا عالَم روح و معنا را به اعتبار لطافتی که دارد به آبی صاف و زلال، و مُدْرَکاتِ حسّی و افکارِ جزئی را نیز به خَس و خاشاکی تشبیه می‌کند که رویِ آب را می‌پوشاند: همانگونه که خس و خاشاک‌، بر رویِ آب زلال می‌نشیند و آن را می‌پوشاند، مُدْرَکاتِ حسّی و افکار جزئی نیز آب زلال روح را می‌پوشاند و بر آن حجابی می‌کشد. [اکبرآبادی در شرح این بیت سخنانی دارد که مضمون آن اینست: مراد از «حس‌ّها» مُدْرَکاتِ حواس است که تعیّنات آن مانند خس‌ و خاشاک بر روی روح است که پرده بر چشم عقل کشیده و عقل نمی‌تواند عالم روح را مشاهده کند. مراد از آبِ صفا، عالم الهی و اسرار غیب و یا حقیقت مطلق نیز می‌تواند مراد از آن روح باشد که جوهری لطیف است.]

(۱۸۲۷) دستِ عقل، آن خس به یکسو می‌برد        آب پیدا می‌شود پیشِ خِرَد

دست عقل آن خس‌ و خاشاک را از سطح آب صافِ روح کنار می‌زند، آن‌ وقت آب زلال روح در برابر دیدگان عقل نمایان می‌گردد. [یعنی هرگاه ارادة الهی اقتضا کند که آب روح را نمایان سازد و به عقل نشان دهد، تمهیداتی فراهم می‌آورد که عقل بتواند خس و خاشاک خیال و هوی را به یک‌ سو بزند و عالم روح برای عقل، آشکار گردد.]

(۱۸۲۸) خَس بس اَنبُه بود بر جُو چون حُباب       خَس چو یکسو رفت، پیدا گشت آب

اَنبُه: مخفّفِ انبوه.
خس و خاشاک‌ِ خیالات به شکل فراوانی همانند حباب‌هایی، سطح آب (عالَم الهی و یا روح) را می‌پوشاند امّا وقتی‌ که خدای تعالی دست تدبیر عقل را باز کند، خس و خاشاک‌ خیالات و اوهام به کنار می‌رود و عالم معنا بی‌حجاب و پوششی برای انسان آشکار می‌شود.

(۱۸۲۹) چونکه دستِ عقل نگشاید خدا               خَس فزاید از هوا بر آبِ ما

هر گاه خداوند، دست تدبیر عقل را نگشاید، بر اثر هوا‌‌‌‌های نفسانی، حجابی از خیالات و اوهام بر روح و روان ما کشیده می‌شود و روبه‌افزایش می‌نهد.

(۱۸۳۰) آب را هر دَم کُنَد پوشیده او           آن هوی خندان و، گریان عقلِ تو

خس و خاشاک‌ها خیالات و اوهام که بر اثر هوا‌‌‌‌های نفسانی رو به‌ افزایش است، آب روح و یا عالم الهی را هر لحظه از چشم عقل آدمی می‌پوشاند و درنتیجه نفس امّاره تو خندان و شادان می‌شود و عقل تو، گریان و اندوهناک.

(۱۸۳۱) چونکه تقوی بست دو دستِ هوا      حق گشاید هر دو دستِ عقل را

هر گاه تقوی، دو دستِ نفسِ امّاره را ببندد، یعنی اسیر و مغلوبش کند، حق‌تعالی هر دو دست عقل را باز می‌کند. [خوارزمی می‌گوید: تا خس و خاشاک تعلّقات از روی دریای حقیقت به یک‌سو افکند، موقوف آن است که شحنه تقوی، دست دزد هوی را بربندد، پس بی‌مزاحمت هوی، عقل تصرف در عزل حواس تواند نمود و هم به بیداری، دیده دل به عالم غیب تواند گشود. حاج ملّاهادی سبزواری می‌گوید: شهوت و غضب دو دست هوی، و علم و عمل، دو دست عقل است.]

(۱۸۳۲) پس حواسِ چیره محکومِ تو شود        چون خِرَد سالار و مخدومِ شد

هر گاه عقل، پیشوا و سالار تو شود، آن حواسِ غالب و حاکم، مغلوب و محکوم تو خواهد شد. [یعنی تو از سیطرة عالم محسوسات می‌رهی و بر آن مسلّط می‌شوی.]

(۱۸۳۳) حس را بی‌خواب، خواب اَندر کند       تا که غیبی‌ها ز جان سر برزند

عقل، حواس را بدون خواب در خواب فرو می‌برد؛ یعنی حواس را از فعالیت و حاکمیت بر آدمی برکنار می‌کند و در نتیجه، انسان از سیطرة حواس ظاهری و عالم محسوسات می‌رهد و در آن‌ وقت است که اسرار و معانیِ عالَم غیب از روح انسان سر بیرون می‌کند یعنی بر او مکشوف می‌شود. [به شرح بیت (۱۸۲۳) همین دفتر رجوع شود.]

(۱۸۳۴) هم به بیداری ببیند خواب‌ها                 هم ز گَردون برگشاید باب‌ها

آن انسانی که عقل را بر خود حاکمیت داده و حواس ظاهره را مغلوب و مقهور ساخته، حتّی در بیداری نیز عالم روحانی را مشاهده می‌کند و در‌‌‌‌های اسرار و حقایق الهی از جهان بالا به روی او گشوده می‌شود. [چنانکه امام محمّد غزالی گوید: مپندار که روزنِ دل، بیخواب و بی‌مرگ گشاده نگردد که این‌ چنین نیست؛ بل که اندر بیداری کسی که خود را ریاضت کند و دل را از دست شهوت و غضب و اخلاقِ نابایستِ این جهان بیرون کند و جای خالی بنشیند و چشم فراز کند و حواس را معطّل گرداند و دل را به عالَم ملکوت، مناسبت دهد، بدانکه الله الله و لااله‌الاالله بَر دَوام می‌گوید نه به زبان، اما به دل. تا چنان شود که بی‌خبر گردد و از خویشتن و از همه عالَم از هیچ ‌چیز خبر ندارد، مگر از خدای تعالی. چون چنین باشد آن روزن گشاده شود و آنچه دیگران در خواب بینند او به بیداری بیند.]

منبع: شرح جامع مثنوی معنوی (دفتر سوم)، دکتر کریم زمانی.